Archief

Streekhistorie: 125 jaar Hoek van Holland-Harwich

Op 1 juni 1893 meert de eerste Harwichboot in Hoek van Holland. Op die dag wordt tevens de spoorlijn tussen Schiedam en Hoek van Holland officieel geopend en rijden de eerste internationale treinen. De Harwichboten hebben dan al 30 jaar tussen Harwich en Rotterdam gevaren.

Harwich - Rotterdam

In 1854 wordt Harwich aangesloten op het Engelse spoorwegnet en na een aantal moeizame jaren wordt in 1862 de Great Eastern Railway (GER) opgericht door samenvoeging van een aantal kleinere spoorwegmaatschappijen.

De GER krijgt in 1863 toestemming van het Engelse Parlement om vanuit Harwich schepen te laten varen naar Rotterdam, Antwerpen en Vlissingen.

Omdat de GER nog niet over eigen schepen beschikt wordt de raderboot Blenheim gecharterd en dit schip vertrekt op 3 oktober 1863 van Harwich naar Rotterdam waar de firma Hudig & Pieters als agent is aangesteld.

In 1864 worden de eerste eigen schepen in de vaart gebracht, de Zealous en Avalon voor passagiers en de Harwich en Rotterdam voor vracht en vee.

Ook wordt in 1864 een dienst tussen Harwich en Antwerpen geopend.

In die tijd zijn er in Rotterdam twee stations zonder onderlinge verbinding, namelijk Delftse Poort (DP) op de plaats van het huidige Centraal Station en het Maasstation ongeveer op de plaats waar nu het voormalige Tropicana staat aan de Maasboulevard.

Van DP rijden de treinen van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij (HIJSM) naar Den Haag, Haarlem en Amsterdam. Van het Maasstation de treinen van de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) naar Gouda, Utrecht, Arnhem en verder naar Duitsland.



Aanvankelijk meren de Harwichboten aan de Oosterkade naast het Maasstation waar de passagiers van de boot naar de trein kunnen lopen.

Van aansluitende internationale treinen is echter nog geen sprake omdat de Harwichboten niet op vaste tijden kunnen varen vanwege het passeren van het ondiepe Brielse Gat rond hoogwater, of van het Voornse kanaal.

Tijdens de bouw van de Maasbruggen, die in 1877 in gebruik worden genomen, wordt de Oosterkade onbereikbaar voor de Harwichboten zonder de draaibrug in de Koningshaven te passeren.

Daarom verhuizen ze naar de Westerkade en later naar de Parkkade vanwaar de passagiers met de koets of de paardentram naar het station moeten.

Vaste klanten in Rotterdam

De Harwichboten zijn in die jaren vaste klanten in de Rotterdamse haven en dit komt ook tot uiting in een paar regels in het gedicht 'Te Rotterdam ben ik geboren' door Jan Prins (1876-1948), pseudoniem van C.L. Schepp:

de Lloyd-vloot, met provincie-namen,

alle elf, als ik mij niet vergis,

de Caland en de Lady Tyler,

de Scholten, die gebleven is.

De Caland en de Scholten zijn schepen van de Holland Amerika Lijn, maar de Lady Tyler is een Harwichboot.

Ook de RICHARD YOUNG, die op 9 maart 1872 als eerste schip door de 'Doorgraving van den Hoek van Holland' naar zee vaart, is een Harwichboot.

De Hoekse Lijn

Reeds bij het graven van die Doorgraving, waarvoor de eerste spade wordt gestoken op 31 oktober 1866, is er sprake van het aanleggen van een spoorlijn naar 'de Hoek van Holland'.

Er worden diverse concessies voor het aanleggen van deze spoorlijn aangevraagd en ook verleend, maar van particuliere aanleg komt niets terecht.

Uiteindelijk laat de Staat de spoorlijn aanleggen. Het traject Schiedam-Maassluis wordt in 1891 in gebruik genomen en het traject Maassluis-Hoek van Holland op 1 juni 1893.

In Hoek van Holland wordt op die dag ook het nieuwe stationsemplacement in gebruik genomen. Dit bestaat niet alleen uit zo'n 5 kilometer aan sporen en een stationsgebouw met perrons, wachtkamers, enz., maar ook uit een steiger van 200 meter lengte waaraan de Harwichboten kunnen meren. Ook is er een visitatiezaal voor de douane en een grote goederenloods.

Overzicht van het Hoekse stationsemplacement omstreeks 1903. Er ligt geen Harwichboot want de eindbestemming hiervan is dan nog Rotterdam. (ansichtkaart; collectie Henk van der Lugt)



Hoewel de Hoekse lijn door de Staat wordt aangelegd komt deze niet in exploitatie bij de (particuliere) Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) maar bij de eerdergenoemde HIJSM.

Op zich wel logisch want de spoorlijn sluit in Schiedam aan op het netwerk van de HIJSM.

Vanaf 1 juni 1893 gaan er twee internationale treinen uit Hoek van Holland rijden: de Engelsche Noord Express en de Engelsche Zuid Express naar resp. noord en zuid Duitsland.

Omdat de Verbindingsbaan (ook wel 'Ceintuurbaan') tussen station Rotterdam Delftse Poort en het Maasstation pas op 1 mei 1899 gereedkomt, moeten deze treinen de eerste jaren nogal omrijden:

De 'Noord' via Schiedam, Den Haag, Haarlem, Amsterdam, Amersfoort, enz.

De 'Zuid' via Rotterdam, Dordrecht, Betuwelijn, Nijmegen, Kleef, enz.

Advertentie in het Algemeen Handelsblad van 31 mei 1893.

Als op die 1e juni 1893 de Zuid Express door het station van Gorinchem dendert heeft de stationschef zijn personeel op het perron opgesteld en zelf salueert hij naar de trein. We vinden dit nu misschien vreemd maar de opening van die nieuwe internationale verbinding is in 1893 een belangrijke gebeurtenis.

Hoek van Holland, op dat moment niet meer dan een geïsoleerd liggende buurtschap binnen de gemeente 's-Gravenzande, komt internationaal op de kaart te staan en wordt vermeld in de internationale treindienstregelingen.

Harwich - Hoek van Holland

Met ingang van 1 juni 1893 gaan de Harwichboten 's ochtends vroeg bij binnenkomst kort in Hoek van Holland aanleggen. Hier kunnen de passagiers overstappen op de trein en kan er voor de trein bestemde lading gelost worden. Daarna vaart de Harwichboot door naar Rotterdam net als in de voorgaande 30 jaar.

Omgekeerd vertrekt de Harwichboot aan het einde van de middag uit Rotterdam naar Hoek van Holland. Na aankomst van de treinen en het embarkeren van de passagiers vertrekt de boot 's avonds laat naar Harwich.

Vaarschema in mei en juni 1893. Vóór 1 juni varen de oudere schepen op Rotterdam en de nieuwere op Antwerpen. Vanaf die datum is dat omgedraaid. Te zien is dat de schepen steeds een nacht overliggen in Rotterdam. (gegevens verzameld en lijst samengesteld door Henk van der Lugt)

De eerste Harwichboot die op 1 juni 1893 uit Harwich in Hoek van Holland aankomt is de nieuwe CHELMSFORD en die avond vertrekt de CAMBRIDGE naar Harwich.

In die jaren is het de gewoonte dat het binnengekomen schip de volgende dag pas weer vertrekt. Bij vertraging bij aankomst, bijvoorbeeld door mist, is er dan toch een afvaart uit Rotterdam mogelijk. Overdag liggen er daarom altijd twee Harwichboten in Rotterdam.

Op 1 juni 1893 komt de eerste Harwichboot in Hoek van Holland aan: de CHELMSFORD. (ansichtkaart; collectie Henk van der Lugt)

Vóór 1 juni 1893 is de dienst op Antwerpen voor de GER belangrijker dan de dienst op Rotterdam en daarom varen de nieuwste schepen op Antwerpen en de oudere op Rotterdam. Dit wordt omgedraaid als de schepen in Hoek van Holland aansluiting op internationale treinen krijgen.

In 1894 brengt de GER drie nieuwe schepen in de vaart die speciaal voor de dienst gebouwd zijn. Dit zijn de AMSTERDAM, BERLIN en VIENNA en hiermee begint een traditie waarbij de schepen genoemd worden naar plaatsen die met de trein bereikt kunnen worden in aansluiting op de Harwichboot.

De Harwichboot (van het type BERLIN) komt van Rotterdam in Hoek van Holland aan omstreeks 1900. (ansichtkaart; collectie Henk van der Lugt)

Niet meer naar Rotterdam

Vanaf 1904 varen de Harwichboten niet meer door naar Rotterdam en komt het eindpunt in Hoek van Holland te liggen. Ook vaart vanaf nu het schip dat 's ochtends binnenkomt dezelfde avond weer terug.

De GER blijft nog wel met vrachtschepen op Rotterdam varen maar deze meren vaak ook in Hoek van Holland voor het laden van Westlandse tuinbouwproducten en vooral van vlees. Dit vlees komt van de exportslachterij die in juli 1902 is geopend in Hoek van Holland bij het Steenovengat en is gebouwd op initiatief van de firma Hudig & Pieters, de agent van de GER. Deze exportslachterij staat wel bekend als de 'Nieuwe Export' in tegenstelling tot de 'Oude Export', de exportslachterij van de firma Wm.H. Müller en Co., die in 1900 in gebruik is genomen.

Een scheepsramp

Onvermijdelijk vinden er door de jaren heen grotere en kleinere incidenten met de Harwichboten plaats.

Maar op 21 februari 1907 gebeurt er een echte scheepsramp als de Harwichboot BERLIN 's ochtends vroeg bij het binnenvaren van de Nieuwe Waterweg tijdens een noordwesterstorm uit de koers wordt geslagen en vastloopt op de kop van de Noorderpier. Vanwege het slechte weer, maar ook vanwege de positie van het schip kan de reddingboot niet dichtbij komen. Later die ochtend breekt het voorschip, met hierop de meeste mensen, af en zinkt het in de Waterweg.

Helaas kost deze ramp aan 129 mensen het leven.

De beide wereldoorlogen

Na het uitbreken van de eerste wereldoorlog in augustus 1914 wordt de haven van Harwich gesloten en in gebruik genomen als marinebasis. Een aantal GER-schepen

wordt gevorderd en met de resterende wordt tijdens de oorlog een onregelmatige dienst tussen Tilbury en Rotterdam via Hoek van Holland onderhouden. Hierbij bestaat steeds het gevaar dat de schepen worden aangehouden door patrouillerende Duitse marineschepen. Aangezien tijdens de oorlog een aantal schepen verloren gaat duurt het tot 1920 voordat de dienst weer uitgevoerd kan worden als voor de oorlog.

Op 3 september 1939 verklaart Engeland aan Duitsland de oorlog na de Duitse inval in Polen. Vanwege de oplopende spanningen in de dagen daarvoor is de dienst al op 1 september stilgelegd en de PRAGUE vertrekt op die dag als laatste Harwichboot uit de Hoek.

Ruim zes jaar ligt de dienst stil en toevallig is het diezelfde PRAGUE die op 15 november 1945 als eerste Harwichboot in Hoek van Holland aankomt. Vanwege gebrek aan meer schepen is er voorlopig drie keer per week een afvaart.

Vanaf 29 juli 1946 kan de ORANJE NASSAU van de Stoomvaart Maatschappij Zeeland (SMZ) gecharterd worden waarna weer elke dag, behalve zondag, een afvaart in de nachtdienst geboden kan worden.

De PRAGUE heropent de Harwichdienst na de tweede wereldoorlog. (ansichtkaart; collectie Henk van der Lugt)

De Maatschappij Zeeland

De Stoomvaart Maatschappij Zeeland (SMZ) begint in 1875 vanuit Vlissingen op Queenborough aan de Medway te varen.

Vanaf het begin zijn er aansluitende internationale treinen uit Vlissingen naar Duitsland.

De spoorlijn naar Vlissingen is in exploitatie bij de Maatschappij tot Exploitatie van Staatsspoorwegen (SS) en in Engeland wordt het spoorvervoer verzorgd door de London, Chatham and Dover Railway (LCDR).

Aangezien de Harwichdienst niet op treinen aansluit wordt deze door de SMZ niet echt als concurrent gezien.

Als echter op 1 juni 1893 de Harwichboten in Hoek van Holland aansluiting krijgen op internationale treinen ontstaat er een felle concurrentiestrijd tussen beide lijnen die zal voortduren tot 1927.

Reizigers tussen Engeland en Duitsland kunnen nu immers kiezen tussen LCDR-SMZ-SS (Vlissingen) of GER-HIJSM (Hoek van Holland).

Tijdens de eerste wereldoorlog fuseren HIJSM en SS in Nederlandse Spoorwegen (NS) waardoor voor de SMZ een heel andere situatie ontstaat. Vanwege de gunstiger ligging wil de NS de veerdiensten op Engeland namelijk in Hoek van Holland concentreren en er wordt aangedrongen op een verhuizing van de SMZ naar de Hoek. Dit is in Zeeland echter onacceptabel.

Met ingang van 1 januari 1927 komt er toch een pool-overeenkomst tussen de SMZ en de London and North Eastern Railway (LNER), de opvolger van de GER, tot stand. Hierna gaat de SMZ van Vlissingen in de dagdienst op Harwich varen terwijl de Engelse schepen in de nachtdienst uit de Hoek blijven varen.

Als tijdens de tweede wereldoorlog de haveninstallaties in Vlissingen grotendeels zijn verwoest moet de SMZ in 1947 de dagdienst noodgedwongen in Hoek van Holland hervatten, de bedoeling is tijdelijk maar het wordt uiteindelijk definitief.

Het wordt wel eens vergeten, maar tot de tweede wereldoorlog is de Harwichdienst een Engelse aangelegenheid!

Tot 1968 varen de Engelse schepen in de nachtdienst en de SMZ-schepen in de dagdienst. In dat jaar worden de eerste rij-op/rij-af schepen in de vaart gebracht en worden de vaarschema's geïntegreerd.

In 1968 komen de eerste rij-op/rij-af schepen in de vaart, de Engelse ST. GEORGE en de KONINGIN JULIANA van de SMZ. De laatste ligt hier aan de Harwichsteiger in Hoek van Holland. (dia; collectie Henk van der Lugt)

Van concurrentie naar samenvoeging

Sinds de jaren 20 van de vorige eeuw is de SMZ voor 70% eigendom van de Staat der Nederlanden maar in 1988 besluit de minister van Verkeer en Waterstaat het aandeel van de Staat te verkopen.

De Zweedse Stena Line is de winnaar van vier geïnteresseerde kopers en de officiële overdracht vindt plaats op 22 juni 1989 in Hoek van Holland aan boord van de Koningin Beatrix.

Aan de Engelse zijde gaat de GER op 1 januari 1923 op in de London and North Eastern Railway die op 1 januari 1948 wordt genationaliseerd en daarbij opgaat in British Railways. Tussen 1970 en 1984 voert deze de handelsnaam Sealink voor haar veerdiensten.

In juli 1984 wordt Sealink UK Ltd. verkocht aan Sea Containers die de naam wijzigt in Sealink British Ferries.

Na een lange en vijandige overnamestrijd wordt Sealink British Ferries in 1990 ook aangekocht door Stena.

Vanaf 1 september 1990 is de hele Harwichdienst in handen van Stena waarbij de twee voormalige concurrenten worden samengevoegd.

Hierna investeert de Stena Line veel in nieuwe schepen en ook in aanpassingen aan de infrastructuur op de terminals.

Bovendien wordt in 2000 een nieuwe vrachtdienst tussen Hoek van Holland en Killingholme, aan de Humber, geopend.

Waar de nadruk vroeger lag op het vervoeren van passagiers ligt deze tegenwoordig op het vervoeren van vracht en dagelijks worden vele vrachtauto's door de schepen van de Stena Line overgezet.

De Stena Line investeert veel in nieuwe schepen. Hier de Stena Britannica in aanbouw in Wismar, Duitsland, op 11 september 2010. (foto Henk van der Lugt ©)

De spoorlijn opgeheven

De Hoekse Lijn wordt op 31 maart 2017 opgeheven vanwege de ombouw tot metro, die langer blijkt te duren dan verwacht.

Internationale treinen rijden er dan al lang niet meer want mede door de opkomst van het vliegverkeer neemt het aantal passagiers geleidelijk aan af. Op 22 mei 1993 rijdt als laatste de 'Hoek-Warszawa Express'.

Ook in de rechtstreekse boottrein naar Amsterdam zitten steeds minder passagiers en deze rijdt voor het laatst op 9 december 2006.

Aangezien Maasluis en Vlaardingen al in 1891 zijn aangesloten op het spoor kunnen zij in 2016 stil staan bij het 125-jarig jubileum.

Hoek van Holland komt voor dit jubileum echter ruim een jaar tekort.

Bronnen:

  • Rotterdams Jaarboekje 1964, artikel 'Een honderdjarige Scheepvaartverbinding met Engeland' door L.J. Pieters.
  • Boek 'Sporen in Rotterdam' door Jan Willem van Borselen.
  • Boek 'Harwich-Hook of Holland - 1893-2010' door John Hendy, Miles Cowsil, Stephen Brown.
  • Boek 'Harwich Ferries - Parkeston Quay under Railway Ownership' door Stephen Brown.
  • Archief Henk van der Lugt.

    Auteur: Henk van der Lugt van HG Hoek van Holland